Intro
Waterkwaliteit is een van de speerpunten bij de komende Waterschapsverkiezingen. De aanjager hiervan is de Europese Kaderrichtlijn Water. Diezelfde KRW levert nog volop knelpunten op, blijkt uit een rondgang langs de kritische lijsttrekkers van de Algemene Waterschapspartij (AWP). ‘citaat’

Vrijwel de gehele randstad kent een exotische hindernis die de doelen van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) danig in de weg staat: de uitheemse rivierkreeft. Uit ontsnapte consumptiedieren ontstane kreeftenlegers graven holen in oevers en beschoeiingen, planten zich driemaal per jaar voort en laven zich aan alles wat op hun weg komt aan kikkerdril, slakkeneieren, insecten en oever- en waterplanten. Door het ondermijnen van de biodiversiteit frustreren de ‘rode duivels’ het halen van de KRW-doelen. ‘Al bij 0,9 kreeft per vierkante meter is sprake van ‘significant schadelijke effecten’, aldus een in oktober verschenen rapport van Hoogheemraadschap van Rijnland. “Doordat de kreeften onder water zo’n beetje alles opvreten, gaat ook de visstand achteruit. En ze graven steile gangetjes in de oever een meter de grond in”, vertelt Hans Middendorp, in het naastgelegen Hoogheemraadschap van Delfland lijsttrekker van de Algemene Waterschapspartij (AWP). Als mogelijke aanpak noemt Middendorp financiële ondersteuning van de beroepsvisserij om de rivierkreeften met hun korven intensief weg te vangen. Sportvissers zou het waterschap een aparte kreeftenvergunning kunnen geven voor 1 à 2 korven.

Ook de medicijnresten in het oppervlaktewater zijn een pregnant KRW-struikelblok. AWP-vertegenwoordiger Peter Vonk in het algemeen bestuur van Hoogheemraadschap Hollands NoorderKwartier, tevens bezorgd huisarts, wijdde er een succesvol aangenomen motie aan, om bij de renovatie van rwzi’s in het waterschap serieus werk te maken van een vierde zuiveringsstap. “Binnen het college is het draagvlak breed, ook als het geld kost. In elk geval wordt de vierde trap meegenomen in de planvorming. Actiefkoolfilters schijnen zo’n tachtig procent medicijnresten te verwijderen, terwijl dat een relatief simpele en betaalbare techniek is.” De roep om medicijnresten aan te pakken klinkt landsbreed door. In waterschap Aa en Maas loopt inmiddels een pilot om medicijnresten uit rwzi-effluent te halen. Herman Zwaaf, lid van het algemeen bestuur en AWP-lijsttrekker in Waterschap Zuiderzeeland maakt wel de kanttekening dat de ideale verwijderingstechniek nog gevonden moet worden en niet binnen een aantal jaren op grote schaal in gebruik zal zijn. “Veel waterschappen zijn aan het experimenteren. De notie is er wel, de adequate oplossing niet.” Ook brongerichte maatregelen worden bepleit, onder meer door Middendorp in Delfland. “Waterschappen moeten snel in overleg treden met zorginstellingen om geneesmiddelen uit rioolwater te weren.”

Op meer fronten wordt aan een schoner rwzi-effluent gewerkt om de chemische eisen van de KRW binnen bereik te krijgen. Zo richten de rwzi’s in Waterschap Aa en Maas zich op betere fosfaatzuivering. De anti-afhaakvergoeding die het waterschap bedrijven geeft om ‘gewenst’ afvalwater aan te bieden is Anita Slaats, AWP-voorzitter bij Aa en Maas, een doorn in het oog. “Dat ontmoedigt bedrijven hun afvalwater te zuiveren.” Verder kampt het waterschap meermalen per jaar met giftige industriewaterlozingen, per ongeluk of opzettelijk, zoals de fluorhoudende en carcinogene GenX-stof FRD-903 van Chemours, dat zijn reststromen in Brabant door een aantal bedrijven laat recyclen.

In Zeeland is de oprukkende zoute kwel vanuit zee een bron van zorg voor de waterkwaliteit. Ook de gebieden rondom de Zeeuwse wateren worden toenemend zouter gemaakt, denk aan het openstellen van de Haringvlietsluizen. “Het afgelopen jaar is gebleken dat door de aanhoudende droogte de aanvoer van zoet water een groot probleem is”, zegt Lou Waterman van Scheldestromen en hoofdingeland namens de AWP. “Het vasthouden van regenwater is in ons waterschap nog een ondergeschoven kindje. Jammer, want dat regenwater is schoner dan het water dat in de Westerschelde vanuit Antwerpen en Brussel onze kant op komt.” Waterman pleit voor de aanleg van kleinschalige stuwen, om het regenwater te bufferen voor in drogere tijden. “Andere waterschappen hebben dat soort initiatieven wel ontplooid met behulp van Europese en landelijke subsidies, die ons waterschap helaas niet weet te vinden.”

Rondgang
Van rivierkreeften en medicijnresten tot giflozingen en zoute kwel, een rondgang langs negen AWP-fracties in het land leert dat zowel de ecologische als de chemische toestand van ons water nog flink onder de KRW-maat is. Naast nutriënten (fosfaat/nitraat) zijn ook voor bestrijdingsmiddelen de concentraties hoger dan toegestaan, al is er een trend naar verbetering. De samenwerking met de tuinbouwsector in bijvoorbeeld Delfland is echter puur gericht op voorlichting. Handhaving komt op de laatste plaats. “Zo blijft iedereen in gesprek”, zegt Middendorp. “Inzet van de tuinbouwsector is er zeker, maar goede resultaten laten nog op zich wachten.” Als extra prikkel, aldus de AWP-politicus, zou het waterschap de tuinbouwsector via een extra heffing voor de voorlichting en handhaving moeten laten betalen (‘de vervuiler betaalt’), “want nu komt dat feitelijk ten laste van de burger.”

Om de ecologie te verbeteren, wordt volop werk gemaakt van de aanleg van natuurvriendelijke oevers en vispassages. Desondanks is het zeker dat het onmogelijk is de ecologische eisen uit de KRW te vervullen. Slechts vijf procent van de KRW-wateren in ons land heeft een goede ecologische status. De boosdoener zijn de doorstromende ‘kunstmatige’ wateren met hun te diepe en te smalle civiel-technisch profiel, dat geen ruimte biedt aan flora en fauna en waar gemalen en stuwen een hakselaar voor vissen zijn. In waterschap Huntze en Aa’s noemt AWP-lijststrekker Johan Blaauw als voorbeeld het Eemskanaal. Dit drukbevaren diepe scheepvaartkanaal heeft over grote lengten aan beide zijden verharde (beschoeide) oevers, wat voor vegetatie weinig vestigingsmogelijkheden biedt. “Ook macrofauna en vissen hebben hierdoor beperkte kansen. Het aanpassen van de oevers is een dure maatregel en gezien het intensieve gebruik van het kanaal niet bijzonder kansrijk.” Voor de langzame verbetering van de ecologische waterkwaliteit moet Huntze en Aa’s het vooral hebben van optimalisatie van zijn rwzi’s en herinrichtingsmaatregelen in andere KRW-wateren, zoals de Hunze. Niet alle delen ervan lenen zich voor het terugbrengen van meandering, aldus een tussentijdse KRW-rapportage van het waterschap uit 2017.
In Utrecht komt AWL-lijststrekker Carel Dieperink voor het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden (HDSR) tot de conclusie dat het laaghangend fruit op lijkt te zijn. “De uitvoering van de KRW is over het geheel genomen ‘op koers’. In de helft van de dertig KRW-waterlichamen was de chemische toestand in 2016 op orde. In geen enkel KRW-water voldoet echter de ecologie. Positief is dat algen en vis in het overgrote deel van de waterlichamen ‘goed’ scoren, maar dit geldt niet voor de macrofauna en met name waterplanten en de torretjes”, vertelt de docent waterbeleid aan de Universiteit Utrecht. “Het is onduidelijk waarom dat zo is.”

Alleen in vispasseerbare stilstaande wateren is de biodiversiteit goed en zijn de organische belasting en de toxiciteit laag, rapporteert AWP-lijsttrekker Arja Doornbos in waterschap Drents Overijsselse Delta. Als beleidsadviseur voor onder meer provinciale uitvoeringsorganisatie Prolander voor het landelijk gebied werkt Doornbos al ruim vijftien jaar aan landbouw- en waterthema’s. Volgens Doornbos wordt er volop aan onderzoek en monitoring gedaan zonder dat de realisatie van de KRW-doelen dichterbij komt. “De inzet op de reductie van bronemissies is veel belangrijker dan de alsmaar uitdijende schare aan meetprogramma’s”, zegt Doornbos.

Buitenaf
Een bijkomend probleem voor de waterschappen is dat er te veel invloeden van buitenaf zijn waar ze geen grip op hebben, zoals de uitspoeling van meststoffen (fosfaat/nitraat), depositie vanuit de lucht afkomstig van verkeer en andere bronnen en natuurlijke oorzaken. Actueel is de neerslag van kankerverwekkende PAK’s in het oppervlaktewater door het stoken van houtkachels en verkeersemissies, blijkt uit een recente analyse van de KRW-probleemstoffen in ons land door Deltares en Ecofide. Voor de aanpak van houtstook is de rijksoverheid verantwoordelijk. Pijnpunt is dat houtkachels met het oog op CO2-reductie subsidie uit de ISDE+-pot van de rijksoverheid krijgen. Al langer bekend is dat het kwelwater in de diepe polders van Flevoland op een groot aantal stoffen (ammonium, arseen, barium en kobalt) nooit de KRW-normen zal halen. “Deze stoffen komen hier van nature in verhoogde gehalten in de bodem voor. Daar valt weinig aan te doen”, vertelt hoofdingeland Herman Zwaaf van Waterschap Zuiderzeeland. In Noord-Holland speelt iets vergelijkbaars, aldus Vonk, “De achtergrondbelasting vanuit de bodem met fosfaat is te hoog.”

Het meest cruciale terrein waar de onmacht van de waterschappen zich manifesteert zijn de landbouwemissies. In veel regio’s geeft de uitspoeling van meststoffen en gewasbeschermers sloten en andere watergangen zomers de groene aanblik van een biljartlaken. Om het probleem van de overdaad aan nutriënten op te lossen is samenwerking tussen waterschap en agrariërs geboden. “Het heeft geen zin wanneer waterschappen in hun stroomgebiedbeheerplannen maatregelen voor de KRW opnemen, indien anderen – in dit geval de boeren – deze in hun bedrijfsvoering mee moeten nemen, stelt landelijk voorzitter Ron van Megen van de AWP. De gepensioneerd directeur van Kiwa Water Research (een voorloper van onderzoeksinstituut KWR) is zelf actief als fractievoorzitter van de AWP in waterschap Vallei en Veluwe. “De rol van het waterschap beperkt zich tot voorlichting en optreden bij wetsovertredingen. Bij Vallei en Veluwe loopt een proefproject om boeren in goed overleg de weg te wijzen. Een moedig initiatief, maar het gaat veel te langzaam. Op deze manier krijg je de voorlopers mee. Het peloton versnelt echter pas als er een dwingende reden toe is.”
Bij HDSR zijn in de helft van de KRW-wateren de nutriënten nog een knelpunt. “De zandfilters bij de rwzi’s in Zeist en De Bilt hebben de nutriëntengehaltes in de Biltse Grift verbeterd, maar nog onvoldoende voor de ecologie”, licht Dieperink toe. “Nutriënten zijn wel afgenomen, met name door veenoxidatie en het minder uitrijden van mest, maar we zitten nog boven de norm. Van inrichtingsmaatregelen is de focus bij het hoogheemraadschap inmiddels verschoven naar samenwerking met agrariërs. “Sinds begin vorig jaar is er een tandje bijgezet met onder meer een stimuleringsregeling.” Het budget voor dit programma voor groen-blauwe diensten (0,5 miljoen euro), dat ‘dode sloten’ als gevolg van erfafspoeling wil voorkomen, is volgens HDSR bijna volledig besteed. De resultaten zijn nog niet bekend.

Sanctioneren
In Noord-Holland constateert Vonk dat het dagelijks bestuur van Hollands Noorderkwartier, de Hoogheemraad van LTO Nederland incluis, wel zijn bestuurlijke verantwoordelijkheid neemt, “maar de maatregelen om het nutriëntenvraagstuk aan te pakken, zijn nog te vrijblijvend. We hebben een speciaal landbouwportaal op internet ingericht en een project als ‘schone erven’ gedraaid, waarin medewerkers van het waterschap boerenbedrijven adviseren over het vermijden van mestafspoeling van het erf. Dat is vooral ondersteunend en educatief. We moeten meer inzetten op controle en sanctioneren. Het is toch verdrietig dat de concentratie van gewasbeschermingsmiddelen in het water in ons gebied door de jaren heen niet omlaag gaat. Het waterschapsbestuur zou samen met de Unie van Waterschappen meer lawaai kunnen maken in Den Haag.”

Het alweer zes jaar geleden door LTO Nederland gestarte Deltaplan Agrarisch Waterbeheer (DAW), bedoeld om haar eigen achterban in beweging te krijgen, ziet Vonk puur als een poging van landbouwsector om tijd te rekken. “Er zit geen enkel commitment, laat staan verplichting aan vast.” Een belangrijk knelpunt bij het DAW, aldus Middendorp in Delfland, is dat alleen bovenwettelijke maatregelen (dus meer doen dan nodig) subsidiabel zijn. “Veel boeren zitten krap bij kas en dan kun je wel 50 procent subsidie krijgen, die andere 50 procent moet een boer nog steeds zelf op tafel leggen.” In Zeeland ziet Waterman van Scheldestromen dat het waterschap nog veel maatregelen om het DAW uit te voeren, onbenut laat. “Ik noem dan een eenvoudige ingreep als het afvoeren van slootmaaisel en dat niet laten rotten op de slootkant. Zo komen nutriënten niet in het water terecht. Ook een bemestingsvrije zone langs watervoerende sloten is een oplossing voor de uitspoeling van nutriënten. Intussen geven we wel miljoenen uit aan natuurvriendelijke oevers, terwijl de milieuwinst niet erg duidelijk is. Saillant is dat het waterschap helemaal geen primaire taak tot natuurrealisatie heeft, maar daar wel veel geld aan spendeert.”

Druk
Bij WDODelta concludeert Doornbos, tussen 2008 en 2012 projectleider Water bij LTO Noord, dat het DAW voor de landbouw met name van belang is voor het veiligstellen van de zoetwatervoorraad en het nemen van klimaatmaatregelen, “maar de druk vanuit Rijk, provincies en waterschappen om via het DAW ook aandacht voor waterkwaliteit te hebben, neemt nadrukkelijk toe. Er zijn nog zeker veel verbeteringen te realiseren.”

Wat Slaats in Brabant kan beamen. Het mestoverschot en de gewasbeschermers nekken de zo’n honderd rivieren, kanalen, stromen en plassen die in Aa en Maas voor de KRW zijn aangemeld. “Dat is ons grootste knelpunt. Waterkwaliteit heeft bij de boeren en bedrijfsvertegenwoordigers in ons bestuur maar weinig prioriteit. DAW is een mooi initiatief, maar in Brabant nog onvoldoende gericht op de effectieve aanpak van water- en bodemkwaliteit. De agrariërs in het bestuur zijn zich bewust van de opgave, maar onder druk van hun achterban en de financieel zware tijden blijven ze maatregelen afremmen. Er wordt voornamelijk geïnvesteerd in intensief maaionderhoud en baggeren van watergangen om de doorstroming op gang te houden. De boeren gaan volledig voorbij aan het feit dat het overdadig voedselrijke water mede de oorzaak is van het snel dichtgroeien van waterlopen. Maar de overmacht van boeren binnen het bestuur is groot.”

De stevige positie in de waterschapsbesturen heeft de landbouw te danken aan de geborgde zetels voor LTO, vaak met een positie als heemraad in het dagelijks bestuur. Ook is de sector relatief ruim vertegenwoordigd onder democratisch gekozen bestuursleden van politieke partijen. “De zittende politieke partijen zijn te gevoelig voor de boerenlobby”, zegt Zwaaf in Flevoland. “De landbouw heeft een groot belang bij schoon water en daar dragen de boeren ook toe bij via het actieplan Bodem en Water, onze eigen uitwerking van het DAW, maar het waterschap heeft daar te weinig regie op. Er zou meer druk op Rijk en provincies moeten komen om de regelgeving aan te scherpen, zodat handhaving beter mogelijk wordt.”

AWP-voorzitter Van Megen vindt dat de landbouw te weinig meebetaalt aan de watersysteemheffing en daarmee aan het realiseren van KRW-doelen, “terwijl je dat op grond van haar grote invloed wel zou mogen verwachten. Tachtig procent van de systeemheffing wordt door de huishoudens opgebracht. Het aandeel van de landbouw moet beslist omhoog.” Waterschap Hunze en Aa’s heeft ervoor gekozen om de belastingen voor burgers zoveel mogelijk op de nullijn te plaatsen, waardoor verhogingen automatisch bij de agrarische sector terechtkomen. “De landbouw zet niet op voorhand de hakken in het zand, maar over de financiën is altijd discussie”, zegt Blaauw. “Straks met de invoering van een nieuw belastingsysteem zal dit weer een issue zijn. Wij vinden dat de groep met het hoogste profijt ook de hoogste waterbelasting zou moeten betalen.”

Exacte KRW-acties pas verwacht na regionale analyses

Een belangrijke invulling van de benodigde acties om de doelen van de Kaderrichtlijn Water (KRW) te realiseren zijn de regionale analyses van de KRW-deelstroomgebieden. De analyses, die per waterschap worden uitgevoerd, worden straks gebundeld in de Nationale Analyse Waterkwaliteit van de drie jaar geleden ingezette ‘Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater’. Samen met Wageningen UR en Deltares berekent het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), de trekker van de nationale analyse, daar vervolgens de effecten van, om aan te geven welke opgaven er over blijven om de KRW-doelen te halen. Snel gaat het niet. Navraag bij het PBL leert dat de verwachte verschijningsdatum is uitgesteld van juli naar november 2019. De vertraging zit hem, aldus PBL, in zowel de verlate oplevering van rekenmodellen als de trage aanlevering van voorziene maatregelen door waterschappen.
Gedetailleerde resultaten van de regionale analyses zijn in elk geval niet voor de Waterschapsverkiezingen in maart gereed. Het dilemma is daarmee, constateert AWP-voorman Carel Dieperink in Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR), dat het thema ‘Kaderrichtlijn Water’ in de verkiezingsstrijd gedepolitiseerd lijkt. “Omdat de onderliggende analyses niet beschikbaar zijn voor de verkiezingen, is het niet helder waar de knelpunten precies zitten en waar het waterschap op moet sturen.” Aan de andere kans is het niet de verwachting dat uit de regionale analyses spectaculaire nieuwe opgaven gaan komen. De knelpunten zijn prima in beeld. Wel moeten de analyses gezamenlijk in kaart brengen welke opgaven er, op basis van alle maatregelen die worden voorzien voor 2022-2027, nog geadresseerd moeten worden in de definitieve stroomgebiedbeheerplannen voor de derde en laatste periode van de KRW. Niet dat alle KRW-doelen in 2027 moeten zijn gehaald, maar uiterlijk dat jaar moeten alle maatregelen daarvoor wel zijn genomen. Een eindspurt voor ons land is essentieel, aangezien we tot nu toe onderaan het lijstje van EU-landen bungelen. Tot eind 2021, als de derde tranche van stroomgebiedbeheerplannen in Brussel moet zijn ingediend, is er dan nog maar een jaar de tijd voor een exact maatregelenpakket.

Lou Waterman
Hoofdingeland Waterschap Scheldestromen

06 49740646