20 februari 2024 – Er zit een enorm lek in de #landbouwkringloop: fosfaat uit menselijke ontlasting verdwijnt op de stort of in de wegenaanleg. De kringloop van fosfaat loopt van de boer naar de supermarkt naar de consument naar het riool. En de stikstof en fosfaat moeten uit het riool terug naar de boer. Op de rioolwaterzuiveringen passeert genoeg fosfaat voor 2x de Nederlandse landbouw. Het is een maatschappelijk belang om ervoor te zorgen dat dat fosfaat uit onze ontlasting weer terugkomt in de Nederlandse landbouw. De waterschappen moeten die uitdaging nu eindelijk eens voortvarend oppakken!
In de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw schuimden sloten en beken door uitbundige afbraak van poep en ander organisch materiaal en ging alles dood door gebrek aan zuurstof in het water. In die tijd zijn ook de eerste biologische zuiveringen gebouwd, die eenvoudig heel veel zuurstof door het water mengden in grote ronde bakken. De biologische afbraak vindt niet meer plaats in de sloot maar in de rioolwaterzuivering. Daarmee houden we onze natuur letterlijk schoon.
In de periode van 1990 tot en met 2020 is de totale stikstofbelasting van het oppervlaktewater met 64 procent afgenomen. Vooral door het bouwen van steeds meer rioolwaterzuiveringsinstallaties en het verbeteren van de zuiveringstechniek. De afname van fosfaat was zelfs bijna 75 procent, blijkt uit cijfers van het CBS. Een succesverhaal?
Wel met een kanttekening: in de huidige rioolwaterzuiveringen worden de meeste chemische stoffen helemaal NIET afgebroken. Een bekend voorbeeld is diclofenac, een veel geslikte pijnstiller, die één-op-één vanuit het riool doorgaat naat het ‘gezuiverde’ afvalwater (het zogenoemde effluent). Een ander voorbeeld zijn de hormonen uit de anticonceptiepil, die in hogere concentraties kunnen leiden tot geslachtsverandering bij vissen. Op termijn moeten alle rioolwaterzuiveringen in Europa ook deze stoffen verwijderen. Paracetamol is een voorbeeld van een chemische stof die wel wordt opgegeten door bacteriën. 
Vrij naar P. Kusters in De Limburger.
Al het Nederlandse rioolwater bij elkaar bevat twee keer meer fosfaat dan er als fosfaatkunstmest op akkers en weilanden wordt uitgestrooid. En ongeveer de helft van de hoeveelheid nitraat, die als alle stikstofkunstmest wordt gebruikt. Kansen dus om deze ‘afvalproducten’ uit de rioolzuivering terug te brengen in de landbouwkringloop en de verspilling van grondstoffen als fosfaat-erts en aardgas om stikstofkunstmest van te maken, te stoppen.
in 2020 werden nitraat (stikstof) en fosfaat gemiddeld voor 85 en 88 procent uit het rioolwater gehaald. Dat zijn hoge percentages maar dat betekent dat resp. 15% ban het nitraat in rioolwater en 12% van de fosfaat nog steeds op het oppervlaktewater worden geloosd. Rioolwaterzuiveringen zijn, na de landbouw, de grootste bronnen van vervuiling met fosfaat en nitraat. De restlozing van stikstof op het oppervlaktewater door alle Nederlandse rioolwaterzuiverings-installaties samen bedroeg 14,3 miljoen kilogram: 18% van de totale nitraatvervuiling van het oppervlaktewater. De restlozing van fosfor bedroeg 1,64 miljoen kilogram, een kwart van de fosfaatvervuiling van het oppervlaktewater (bron: CBS, 2022).
Als je vanuit de restlozing terugrekent, blijkt dat er 85/15 * 14,3 = 81 miljoen kg stikstof en 88/12 * 1,64 = 12 miljoen kg fosfaat via de rioolwaterzuiveringen uit de kringloop ‘is verdwenen’. Dat was ook de bedoeling. Maar vanuit het streven naar het sluiten van de landbouwkringloop wil je deze enorme hoeveelheden fosfaat en nitraat juist terugbrengen in het boerenbedrijf, in Nederland of in landbouw-gebieden met tekorten elders in Europa. Nu verdwijnt het fosfaat op de stort of in aanleg van wegen.
Dat terugwinnen van grondstoffen komt in de praktijk maar niet van de grond. Er zijn natuurlijk de projecten onder de paraplu van de Energie en Grondstoffenfabriek van de Nederlandse waterschappen. Maar volgens het CBS liepen er in 2020 maar 14 projecten bij rioolwaterzuiverings-installaties om grondstoffen terug te winnen. De opbrengst in 2020 was 2 miljoen kg cellulose en 0,19 miljoen kilogram fosfor: slechts 0,23% van de totale hoeveelheid verwijderd fosfor. Niet eens een druppel op een gloeiende plaat. Waarom? Korte antwoord: te ingewikkeld en te duur. Waterschappen zien het niet als hun kerntaak, en boeren gebruiken liever fosfaatkunstmest, gemaakt van goedkoop fosfaaterts uit China en Marokko (Westelijke Sahara). Overigens zit in dat fosfaaterts ook nog een beetje zware metalen, die strooi je dus mee uit over het land.
Stikstof wordt nog nergens teruggewonnen uit rioolwater. Stikstof wordt nu in de rioolwaterzuivering omgezet in een reukloos gas (N2) dat ongemerkt verwaait. Dat is op zich wel een nette oplossing, maar ook een beetje zonde – want in kunstmestfabrieken wordt er van duur aardgas en elektriciteit juist stikstofkunstmest gemaakt.
Urine (ureum) is een hele goed geschikt als stikstofkunstmest. Maar wil je urine hergebruiken, dan moet het complete zuiveringssysteem systeem omgebouwd worden, tot en met de toiletten aan toe. Want om ureum efficiënt terug te winnen, moet de urine zuiver zijn. En daarvoor is het nodig dat poep en plas apart worden afgevangen – en dat moet echt al thuis gebeuren, op de wc dus. De eerste WC’s waarmee pies apart kan worden opgevangen, zijn al in gebruik. Ook vacuümtoiletten zoals in het vliegtuig houden urine en ontlasting gescheiden. Maar het duurt wel even voordat zoiets in heel Nederland de standaard is geworden.
Bron: Volkskrant, 16 feb. 2024
In de kringlooplandbouw waarnaar de overheid zegt te streven, moeten stikstof en fosfaat ook veel meer uit de kringloop komen i.p.v. uit aardgas en/of fosfaat-erts. Die kringloop loopt van de boer naar de supermarkt naar de consument naar het riool. En de stikstof en fosfaat moeten uit het riool terug naar de boer. De overheid moet die ontwikkeling sturen – liefst op Europees niveau – omdat fosfaaterts nog niet duur is op de wereldmarkt. Een importheffing op kunstmest kan zorgen voor een ‘level playing field’ voor de komende tien jaar of zo.
In veel landen is er een tekort aan dierlijke mest als bron van stikstof en fosfaat voor de landbouw, maar Nederland is door de grote veestapel een van de weinige landen met een mestoverschot. Sinds kort mogen Nederlandse boeren minder mest uitrijden, maar dat verschil mag dan wel weer – tot zekere grenzen – worden aangevuld met extra kunstmest. Nog gekker: sommige boeren gebruiken zelfs extra kunstmest om de perfecte mestbalans te krijgen, met precies de juiste hoeveelheden stikstof, fosfaat en kalium. Terzijde: ook van dierlijke mest kan weer kunstmest worden gemaakt, maar winstgevend is dat (nog) niet. Om de kringloop te sluiten zouden die kosten moeten worden meegenomen in de melkprijs.
In de rioolwaterzuivering eten bacteriën het organische materiaal in het afvalwater op en ‘ademen’ daarbij veel zuurstof. Net als wij mensen ons eten omzetten in energie, door zuurstof te ademen. En net als bij mensen blijft er dan ook bacteriepoep over, het zogenoemde rioolslib. Dat rioolslib zit vol met fosfaat. In vroeger tijden was menselijke en dierlijke ontlasting gewoon geld waard, om het akkerland vruchtbaar te maken. Echter, omdat we ook onze medicijnen, schoonmaakmiddelen en bestrijdingsmiddelen door het riool spoelen, is het rioolslib zo erg vervuild dat het sinds de jaren negentig onder geen beding terug mag naar de boerenakkers.
En daarmee is de cirkel niet langer rond. Sterker nog, er zit een enorm lek in de landbouwkringloop: met de import van veevoer, zoals soja, verdwijnt er fosfaat uit de landbouwgrond van Brazilië, dat wij via koeien en via onszelf vervolgens omzetten in rioolslib, dat we verbranden omdat we er nergens mee heen kunnen. De as die overblijft, wordt als een soort zand gebruikt in bijvoorbeeld de wegenbouw en het fosfaat in die as komt dus nooit meer terug in Brazilië. As van verbrand rioolslib bestaat voor 25% uit fosfaat.
En zo verdwijnt fosfaat uit de landbouwkringloop. En zonder fosfaat geen leven. Fosfaat is een bouwsteen in ons DNA en het is onmisbaar voor de energievoorziening van ons lichaam. Fosfaat zit in de moleculen die ervoor zorgen dat suiker als het ware in hele kleine stapjes vertraagd uit elkaar wordt getrokken in ons lichaam, waarbij de energie vrijkomst zonder ‘vuurverschijnselen’.
Bron: NRC, 13 maart 2020.
Voor de waterschappen betekent dat: anders kijken naar de rioolzuiveringen. De riolering is nu ontworpen om poep en urine snel en simpel af te voeren als afval naar de rioolwaterzuivering, en vervolgens het zuiveringsslib naar de vuilverbranding. Omdat de restwarmte van de vuilverbranding wordt teruggewonnen voor bijv. stadsverwarming, heet de vuilverbranding nu eufemistisch ‘biomassacentrale’. Terzijde: biomassacentrales staan nogal in een kwade reuk omdat in sommige biomassacentrales ook veel hout uit Poolse of Amerikaanse bossen wordt verbrand.
Al in 2017 is het Grondstoffenakkoord gesloten, nu wordt het tijd om op te schalen. Grootschalige terugwinning van fosfaat ligt technisch binnen handbereik en geeft een enorme verduurzaming van de landbouw. Het gaat om een groot maatschappelijk belang en het is daarom volstrekt logisch dat de waterschappen als overheidslaag verantwoordelijk voor de zuivering van rioolwater, dit oppakken. En wat is nodig voor boeren om over te stappen op Nederlands fosfaat zoals struviet? Gaat het om kwaliteit, prijs of regelgeving?
Een rioolwaterzuivering heeft al gauw een levensduur van 40 jaar of langer. Een rioolwaterzuivering is een fabriek, en het terugwinnen van grondstoffen moet liefst al in het ontwerp van fabrieksproces worden meegenomen. Later de zuivering verbouwen kan natuurlijk ook, maar is meestal sub-optimaal. Naast fosfaat en cellulose kan er ook groen gas worden teruggewonnen. Voor het zuiveringsproces een hele puzzel om dat zo optimaal mogelijk te doen, maar wel een puzzel die moet worden gelegd. En dan moet je natuurlijk het wel aandurven om moderne technieken toe te passen, en niet weer eenzelfde soort zuiveringsfabriek te bouwen als veertig jaar geleden onder het mom van ‘bewezen technieken’.
Struviet uit rioolwaterzuivering is in Nederland tot nu toe de enige toegelaten meststof uit menselijke ontlasting, omdat het gemakkelijker te ontdoen is van schadelijke resten, zoals uit medicijnen, drugs en pfas. Weliswaar blijft met de struviet-methode nog de helft van het fosfaat in het rioolwater achter., maar dan nog is er genoeg struviet om de Nederlandse landbouw volledig te voorzien. Het terugwinnen van fosfor uit het verbrande restant van het rioolslib is in theorie 99% efficiënt, maar komt maar niet van de grond. Laten we dus voor de komende 10 of 15 jaar vol in zetten op struviet.
Wat is daar voor nodig?
1. Een pro-actieve opstelling in de waterschapspolitiek.
2. Prioriteiten stellen: alle ballen op fosfaat.
3. Niet steeds weer de vlucht naar voren met steeds weer nieuwe onderzoeken.
4. Stevige lobby vanuit Unie van Waterschappen tegen alle beperkende regels.
AWP voor water, klimaat en natuur
