14 okt. 2017 – Driehonderd jaar geleden overstroomden de kustgebieden van Nederland tot aan Scandinavië door een enorme stormvloed die 17.000 levens eiste. Deze Kerstvloed van 1717 was niet de eerste vloed die Nederland overspoelde, en zeker ook niet de laatste.
Onze geschiedenis zit vol rampzalige overstromingen en waarschuwingen die niet tijdig werden opgemerkt. De Kerstvloed van 1717 is ook nu nog van belang, vanwege de omvang van de ramp en het heldhaftige optreden van Thomas van Seeratt in Groningen.
De Kerstvloed had geen verrassing hoeven zijn. Thomas van Seeratt had al gewaarschuwd voor de slechte toestand van de dijken, kort na zijn aantreden als hoofd van de provinciale waterstaat. De boeren hadden de grond aan de voet van de dijken afgegraven, waardoor ze instabiel waren geworden. Na de vloed coördineerde hij vakkundig de reddingswerkzaamheden en in de jaren daarna regelde hij het herstel van de dijken. De dijken van Groningen hebben alle stormen ná 1717 doorstaan.
Thomas van Seeratt was een Europeaan en een globetrotter. Hij was geboren in Zweden, zijn familie kwam uit Silezië, Estland en Zweden; en hij was scheepskapitein voor de West-Indische Compagnie. Al in zijn eerste jaar als hoofd van de provinciale waterstaat uitte hij kritiek op de toestand van de dijken. De gedeputeerden probeerden Van Seeratt belachelijk te maken en zeiden dat hij niets van dijken wist omdat hij twintig jaar op zee had gezeten.
Dit was zijn antwoord:
… wanneer een persoon, door Godts goedheyd, een reedelijcke verstant, en in wiskonst eenige ervarentheid hadde, en overal ter zee gereist als officier en opperhooft van een schip, veele observatien voorkomt, soo wel uit de natuur, als door menschen handen gemaakte wercken, als meede hoe de stroomende en stormende waateren niet moet geforceert worden, maar zackties te leijden, dat een sulck man de bekwaamste was, om tegens de zee te arbeiden en de stroomen te diverteren …
Intelligentie, kennis van wiskunde en waterstroming, leiderschap: dit zijn de vaardigheden die we vandaag de dag nog steeds nodig hebben. We hebben nu ons lesje wel geleerd. De Nederlandse normen voor waterveiligheid zijn de strengste ter wereld. De bescherming tegen overstromingen wordt zeer serieus genomen en de dijken worden regelmatig geïnspecteerd. Wetenschappers zijn altijd gespitst op nieuwe dreigingen.
Bij Deltares testen we echte stukken dijk onder echte golfomstandigheden in de Deltagoot. Dit jaar, 300 jaar na de Kerstvloed, testen we het asfalt van de Friese dijken. Dit type onderzoek wijst uit of de dijkbekleding nog steeds sterk genoeg is. Het renoveren van dijkbekleding is bijzonder kostbaar en de Deltagoot heeft z’n investering al terugverdiend.
Af en toe laten we zelfs expres een dijk instorten. Met moderne sensortechnologie kunnen we stap voor stap meten hoe de dijk instabiel wordt. Experimenteel onderzoek is essentieel voor de ontwikkeling van de slimme dijk van de toekomst, maar het is ook nodig om onze kennis over de stabiliteit van dijken te vergroten. Dit jaar test een consortium de stabiliteit van de Eemdijk onder extreme omstandigheden tijdens een praktijkexperiment.
Gezien de lange geschiedenis van overstromingen is het niet vreemd dat wetenschappers onderzoeken wat de toekomst zou kunnen brengen, hoewel die toekomst natuurlijk niet vaststaat. We weten hoe we met onzekerheid moeten omgaan. Een van de grootste onzekerheden is hoeveel de zeespiegel zal stijgen. Zullen de ijskappen van Groenland en Antarctica smelten, of zal de wereld overschakelen op duurzame energie voordat het zover is?
Kijk maar eens naar de kaart van de gebieden die werden getroffen tijdens de overstromingen van 1717. Laaggelegen gebieden kwamen onder water te staan, helemaal van Nederland tot aan Scandinavië. Vergelijk ze eens met de kaart die National Geographic maakte van hoe Europa er uit zou zien als de zeespiegel extreem stijgt: dezelfde gebieden zullen onder de golven verdwijnen.
Impressie gevolg zeespiegelstijging door National Geographic, sept. 2013
De overeenkomst met de kaart van Homann uit 1718 is opvallend.
Een stijging van drie meter in de volgende eeuw en nog eens vijf meter in de eeuw erna zal een hele uitdaging zijn voor de toekomstige generaties. Wat heeft ons land voor opties?
Bezorgde wetenschappers van Deltares organiseerden een hackaton met bekende experts om deze vraag te kunnen beantwoorden. Een hackaton is een snelle methode om een probleem te analyseren en oplossingen aan te wijzen, die dan later in meer detail kunnen worden uitgewerkt.
De onderzoekers schetsten drie mogelijke richtingen. De eerste optie is het beschermen van de hele delta alsof het een fort is. Het rivierwater wordt dan vanuit de delta in zee gepompt. De tweede optie is om de polders te beschermen met enorme dijken, met daartussen hele diepe rivieren. De derde optie is om de delta op te hogen, via een reeks onderling verbonden kunstmatige terpen. De drie opties worden in de onderstaande afbeeldingen geïllustreerd:
Gezien onze geschiedenis is het geruststellend dat we voorbereidingen treffen om met meer water te kunnen leven. Er worden al oplossingen geïmplementeerd die aansluiten bij de natuur en onze levensstijl, zoals de Zandmotor bij Den Haag en de Waterpleinen in Rotterdam. De praktische Nederlandse aanpak blijft niet onopgemerkt in het buitenland!.
In veel landen zijn investeringen in dijken rendabel voor het voorkomen van schade door overstromingen. Er is uit de hele wereld interesse getoond voor de Zandmotor, een methode om de kust te versterken door middel van grootschalige zandaanvullingen en natuurlijke stromingen. Een artikel in de New York Times beschrijft Nederland als een land waar klimaatverandering als een kans wordt gezien. Het leiderschap van een klein land kan zo een grote impact op de wereld hebben, ook al beschouwen we onszelf als een no-nonsense volk.
Drie opties voor het bewoonbaar houden van Nederland bij extreme zeelspiegelstijging (©Beeldleveranciers-Carof).
Bescheidenheid siert de mens, maar we kunnen ook té bescheiden zijn. Het mag dan wel lijken alsof we, als klein landje, maar weinig invloed hebben op de hoofdoorzaak van klimaatverandering (door vermindering van onze emissies). Vergeleken met de grootste landen van de wereld voelt alles wat we doen als een druppel op de gloeiende plaat.
Maar we weten ook dat het spelen van een finale op een wereldkampioenschap voldoende is om opeens in het middelpunt van de belangstelling te staan. Nederland zou meer nadruk kunnen leggen op de oplossingen die we te bieden hebben voor het verminderen van de CO2-uitstoot.
We zijn in de race om de goedkoopste windenergie van de wereld te produceren omdat onze offshore-sector de expertise in huis heeft om op zee te bouwen. We hebben slimme software om vraag en aanbod voor duurzame energie via het elektriciteitsnet in evenwicht te brengen. We moedigen een start-up-cultuur aan, met echte pareltjes op het gebied van schone technologie. Onze geautomatiseerde tuinbouwsystemen kunnen vrijwel zelfvoorzienend zijn met energie en water.
Dit zijn allemaal voorbeelden van technologisch leiderschap en beroepstrots. CO2-neutrale oplossingen zouden een veel prominentere plaats in onze portfolio moeten krijgen, als onderdeel van een bredere klimaatstrategie.
De Kerstvloed van 1717 wordt in Groningen herdacht met kunst, exposities en historisch materiaal. We weten zoveel over die periode, omdat Thomas van Seeratt een dagboek bijhield tijdens zijn dagen in Groningen. Hij noteerde enkele bijzondere verhalen over de reddingsoperaties in de winter van 1717-1718. Ook beschreef hij de onderhandelingen die nodig waren om de zaken voor elkaar te krijgen.
Een van de moeilijkste discussies ging over wie er voor het versterken van de dijken moest betalen: alleen de landeigenaren naast de dijk, of iedereen in de provincie? De beslissing dat iedereen in het achterland moest bijdragen aan de waterkeringen mondde uit in de Boerenopstand van 1718.
Tegenwoordig vinden we het normaal dat de overheid belastingen oplegt voor waterbeheer en aanpassingen ten behoeve van het klimaat doorvoert. Het oplossen van de klimaatcrisis kan echter niet zomaar worden afgeschoven op de overheid. De oplossing ligt bij iedereen: politici, bedrijven en burgers.
Er zijn drie lessen te leren uit de Kerstvloed van 1717. Ten eerste: Thomas van Seeratt is een voorbeeld voor de onderzoekers en ingenieurs van nu, omdat hij zich met overtuiging uitsprak toen dat nodig was!
Ten tweede: het laaggelegen gebied in Noordwest Europa dat in 1717 overstroomde, is hetzelfde gebied dat risico loopt bij een extreme zeespiegelstijging. Laten we daarom onze opties bespreken en niet weglopen voor de verantwoordelijkheid om ons land veilig te houden voor toekomstige generaties.
En ten derde: mensen moeten samenwerken om het klimaatprobleem op te kunnen lossen. Dat is niet alleen de verantwoordelijkheid van de mensen die bij de dijk wonen. Het is de verantwoordelijkheid van iedereen die door de dijk wordt beschermd.
Joost Icke
Dit opinie-artikel is de vertaling door de auteur van zijn Engelstalige blog van 26 september 2017.
Opiniebijdrage op persoonlijke titel
AWP voor water, klimaat en natuur